Choroby zaraźliwe pszczół wywołują : wirusy, bakterie, grzyby, pierwotniaki, roztocza i owady. Nie leczone lub leczone niewłaściwie często doprowadzają do likwidacji rodzin a nawet całych pasiek. Występują masowo, wyraźnie nasilając się w określonych porach roku. Zgnilec złośliwy w późnych miesiącach letnich. Kiślica w okresach chłodów i przerw w pożytku. Nosemoza w drugiej połowie zimy i na wiosnę. Częściej pojawiają się i ciężej przebiegają w rodzinach osłabionych. Występowanie i rozwój tych chorób zależy od łańcucha epizootycznego. Poszczególne ogniwa tego łańcucha to: zarazek, czerw i pszczoły podatne na chorobę oraz czynniki umożliwiające kontakt zarazka z czerwiem i pszczołami. Środowisko bytowania pszczół, żywienie a także postępowanie pszczelarza wpływają na poszczególne ogniwa, zwiększając stopień zagrożenia chorobami zaraźliwymi albo ograniczając do minimum możliwość ich postania i rozwoju. Znaczenie praktyczne zarówno w zapobieganiu jak i zwalczaniu chorób zaraźliwych posiada wrażliwość zarazka na czynniki środowiskowe. Zwłaszcza jego przeżywanie w martwych owadach w ulu, plastrach, miodzie, na sprzęcie i narzędziach pasiecznych, sposób przenoszenia zakażenia w rodzinie,pasiece i między pasiekami oraz wrażliwość zarazka na działanie środków odkażających. Bakteria, wywołującą kiślicę , ginie w martwym czerwiu po roku,jak i na plastrach oraz w miodzie. Zarodniki grzybicy wapiennej, w martwym czerwiu miodzie i w pyłku, przeżywają kilka lat. Najbardziej odporne są postacie przetrwalnikowe zarazków. Zarodniki wywołujące zgnilec złośliwy przeżywają w martwym czerwiu ponad 30 lat, miód i wosk działa na nich ochronnie. Pierwotniak wywołujący nosemozę nie traci zdolności zakażenia , w martwych pszczołach przez 1 rok, w plastrach pobrudzonych kałem chorych pszczół 3 miesiące do 2 lat. Nawet roztocz wywołujący warrozę ginie w ulu poza organizmem pszczoły i czerwiu po 7 dniach a na plastrach z martwym czerwiem przeżywa około miesiąca.
Duża przeżywalność zarazków, a szczególnie ich postaci przetrwalnikowych, powoduje że wnętrze ula, plastry, beleczki, maty, woszczyna, miód, pyłek pochodzące z chorych i zamarłych rodzin a nawet woda i pasieczysko zanieczyszczone zarazkami, stanowią źródło zakażenia. Ale najważniejszym źródłem zakażenia w chorobach zaraźliwych czerwiu jest chory i martwy czerw, a w chorobach pszczół – chore i martwe pszczoły. Choroby zaraźliwe szerzą się też za pośrednictwem pszczół karmicielek i pszczół oczyszczających komórki plastrów z padłym czerwiem z powodu tych chorób. Na powierzchni ciała i narządach gębowych roznoszą one zarazki, które dostają się do miodu i pierzgi. Zarazki zgnilca złośliwego, kiślicy, zarodniki grzybów przenoszą szkodniki, zwłaszcza barciaki. Przenoszenie chorób do innych uli następuje w czasie rabunków, przez nieostrożność pszczelarza który pracując z chorą rodziną nie zdezynfekował rąk i narzędzi tylko przystępuje do pracy ze zdrową rodziną. Zakazić zdrowe rodziny można zgnilcem złośliwym, kiślicą czy grzybicą za pośrednictwem miodu pochodzącego z chorych rodzin. Istotną rolę, w szerzeniu zgnilca złośliwego odgrywa węza, do produkcji której użyto nieodkażonego wosku. Zgnilec złośliwy, kiślica, nosemoza szerzą się przez wymianę i uzupełnianie plastrów zanieczyszczonych zarazkami. Siła rodziny jest zasadniczym warunkiem jej zdrowia. Podatność na choroby zaraźliwe zmniejsza się w rodzinach silnych. Ten fakt oraz przestrzeganie zasad higieny ogranicza występowanie chorób zaraźliwych. Wskazuje na możliwość zmniejszenia zachorowań w pasiekach stosując profilaktykę. Rola pszczelarza w zapobieganiu chorobom zaraźliwym jest ogromna. W pasiekach pszczelarzy zapobiegających chorobom zakaźnym, występują one rzadko i przebiegają łagodnie. Bardzo ważne jest przestrzeganie zasad hodowli i higieny, dzięki czemu rodziny mają zapewnione jak najlepsze warunki do życia i rozwoju. Główne czynniki hamujące szerzenie się chorób, to czystość i wzorowy porządek w pasiece, trzymanie silnych rodzin, prawidłowa ich ochrona przed zimnem i wilgocią,rabunkami i błądzeniu pszczół. Rodziny silne są bardziej odporne na zakażenie, a gdy zachorują mają większą szansę zwalczenia choroby. Dużą rolę odgrywa młoda, zdrowa i sina matka. Należy dbać o dostosowywanie wielkości gniazda do siły rodziny, zwłaszcza na wiosnę. Ostrożnie stosować dokarmianie wiosenne oraz podkarmianie uzupełniające w czasie przerw w pożytku. Nie wolno łączyć rodzin chorych ze zdrowymi jak też przenosić plastrów z rodzin chorych do zdrowych. Zalecana jest coroczna wymiana plastrów gniazdowych. Plastry przeznaczone do użycia w następnym sezonie należy wysiarkować i zabezpieczyć przed motylicą woskową.
W profilaktyce ważne jest zaopatrzenie rodzin w pokarm, szczególnie na zimę. Woda z zarazkami może być źródłem wielu chorób. Na pasieczysku powinno być poidło z czystą, najlepiej bieżącą wodą.najlepiej zadaszone przynajmniej nad lustrem wody. To chroni wodę przed zanieczyszczeniem kałem oddawanym w powietrzu przez przelatujące pszczoły. Jesteśmy zobowiązani do rygorystycznego przestrzegania zasad higieny w pasiece. Plastry wyjęte z ula należy trzymać w rojnicy, zmiotki z dna ula zakopujemy lub spalamy. Rozlany syrop lub miód ścieramy by nie wywołać rabunku. Przed wylotkami uli musi być czysto. Pracownia pasieczna musi być utrzymana we wzorowej czystości i zabezpieczona przed dostępem pszczół. Plastry należy przechowywać w miejscach suchych i przewiewnych, zabezpieczone przed szkodnikami. Narzędzia pasieczne po pracy w ulach z chrymi lub podejrzanymi rodzinami, należy natychmiast odkazić. W pasiece stosujemy węzę zakupioną tylko w pewnym źródle. Jesteśmy też zobligowani do pracy w pasiece używania czystej odzieży, częstego mycia i odkażania rąk, odkażania dłuta zwłaszcza po pracy w rodzinach chorych lub podejrzanych. Odkażanie jest najważniejszym zabiegiem służącym zapobieganiu chorobom zaraźliwym i bardzo pomocnym w ich zwalczaniu. Radykalne jest zniszczenie źródła zakażenia. Ule, po mechanicznym oczyszczeniu z wosku i propolisu, najlepiej jest opalić przy użyciu palnika gazowego. Ze środków chemicznych możemy używać sodę żrącą czy kwas octowy lodowaty zmywając kilkakrotnie odkażane powierzchnie. Ramki, nadstawki, beleczki odkażamy przez opalanie. Pasieczysko , przed wylotkami, należy posypać wapnem palonym lub polać 20% mlekiem wapiennym i przekopać na głębokość około 30cm. Plastry z czerwiem porażonym najlepiej spalić. Miód z chorych rodzin nie może być użyty do podkarmiania pszczół, nawet po przegotowaniu. Nadaje się on wyłącznie na przetwory i musi być zabezpieczony przed dostępem pszczół. Do odkażania rąk najczęściej stosuje się skażony spirytus który rozpuszcza też propolis.
Pełny sukces gwarantuje szybkie wykrycie choroby i natychmiastowe jej zwalczanie. Dlatego powinniśmy znać najbardziej charakterystyczne zmiany i objawy, które obserwuje się w najgroźniejszych chorobach zaraźliwych czerwiu i pszczół.
A). Zgnilec złośliwy (amerykański) wysoce zaraźliwa bakteryjna choroba czerwiu, nasilająca się w gorących miesiącach. Następujące zmiany nasuwają jej podejrzenie:
– występowanie czerwiu rozstrzelonego, porozrzucanego bezładnie po plastrze;
– zapadanie się zasklepów z chorym i martwym czerwiem oraz otworki w zasklepach;
– występowanie w odkrytych zasklepach bezpostaciowych martwych larw, w postaci ciągliwej masy ciemnobrązowego koloru o zapachu przypalonego rogu (kleju stolarskiego). Przylega ona ściśle do ścian komórki i daje się wyciągnąć, na patyczku zanurzonym we wnętrzu komórki, w nitki o długości ok. 5 cm.
– zmiana zabarwienia larw z perłowo białego na żółty, a później brązowy który matowieje i traci jędrność.
– obecność na ziemi, przed wylotkami, resztek martwego czerwiu.
– wyczuwanie przez wylotek zapachu stolarskiego kleju.
Chore rodziny słabną i często są rabowane – przenoszenie choroby !
B). Kiślica (zgnilec łagodny, europejski) jest chorobą zaraźliwą czerwiu. W postaci łagodnej (kwaśnej) choruje i zamiera czerw odkryty, a w postaci złośliwej (gnilnej) czerw zasklepiony. Zachorowania występują częściej przy okresowych chłodach i przerwach w pożytku. Na jej występowanie może wskazywać: – zażółcenie ciała nie zasklepionego czerwiu. Przy czym przez przezroczysty oskórek można zauważyć pnie tchawek i jelito, w którym są kredowobiałe grudki (skupiska zarazków);
– zmiana położenia chorej larwy w komórce, ze zwiniętej na wyprostowaną, często śrubowato skręconą, zmiękczenie ciał larw i ich zbrunatnienie;
– zmarły czerw możemy łatwo usunąć komórki, nawet po jego wyschnięciu;
– często wydziela się woń octu;
-na desce wylotowej i na ziemi, przed ulem, spotykamy zamarłe larwy;
– zawilgocenie zasklepów, przy chorym czerwiu zasklepionym (postać gnilna) i wygryzanie otworków w zasklepach przez robotnice;
– zamiana zamarłego czerwiu w śluzowatą konsystencję brunatno żółtego koloru;
– martwy czerw wydziela woń gnijącego mięsa.
C. Grzybica wapienna (otorbielakowa) atakuje czerw pszczeli i trutowy. Choruje i zamiera czerw starszy, zasklepiony. Występuje zazwyczaj od maja do września. Jej występowanie nasuwają następujące objawy: – zmumifikowane larwy występujące na dennicy, desce wylotowej, ziemi przed wylotem oraz w komórkach plastrów. Przypominają one kawałki wapna lub kredy. Początkowo zamierają na skrajnych plastrach larwy trutowe i pszczele.
D. Nozemoza – zaraźliwa choroba pszczół dorosłych, występująca masowo w pasiekach. Nasila się gwałtownie na przedwiośniu i wczesną wiosną, gdy w rodzinie przeważają stare osobniki. Przebiega w formie utajonej i jawnej. W formie utajonej rodziny wykazują znaczny ubytek pszczół po zimowli. Ich dalszy rozwój jest powolny, pszczoły słabo odbudowują plastry, znoszą mało miodu, przyrost czerwiu i nowych pszczół jest opóźniony. Postępujące silne słabnięcie rodzin nie ma widocznych przyczyn. W formie jawnej , jeżeli rodzina nie osypie się przed pierwszym oblotem wiosennym :
– występuje duży osyp zimowy (martwe pszczoły na dennicy pozlepiane masami kału), biegunka i utrata zdolności lotnych. Przed wylotkami obserwujemy pełzające pszczoły o rozdętych odwłokach)
– na deseczce wylotowej, przedniej ścinie ula są widoczne plamy kału, po otwarciu ula wydobywa się nieprzyjemny ostry zapach;
– wygląd jelita środkowego chorych pszczół sugeruje jej wystąpienie. Aby to sprawdzić odrywamy pszczole głowę, a następnie trzymając ją za tułów i przedni odcinek odwłoku powoli pociągamy za koniec odwłoku. Jelito środkowe zdrowych pszczół jest przezroczyste, brunatno czerwone lub jasnozielone o wyraźnym poprzecznym pofałdowaniu. Jelito środkowe pszczoły chorej na nosemozę jest powiększone, brunatno szare lub białe o zatartym poprzecznym pofałdowaniem.
E. Warrona jest pasożytniczą chorobą czerwiu i pszczół dorosłych. Samice V.d. odżywiają się hemolimfą pszczół, natomiast postacie rozwojowe – samce i samice – rozwijają się na czerwiu zasklepionym. Objawy choroby polegają na :- 0becności pasożytów na robotnicach i trutniach;
– występowanie w rodzinie kalekich robotnic i trutni (skrócenie odwłoku lub jego niedorozwój, skrzydełek, nóżek, aparatu gębowego) niezdolnych do lotu, które są często usuwane z rodziny.
– zamieraniu czerwiu trutowego i roboczego, głównie krytego w stadium przedpoczwarki i poczwarki;
– martwy czerw spotykany na dennicy, desce wylotowej, ziemi przed ulem;
– chore rodziny często się roją;
– osłabieniu rodzin, padających przy masowej inwazji wczesną wiosną.
Nieleczenie rodzin prowadzi nieuchronnie do likwidacji ich. Najłatwiej wykryć pasożyty V.d. badając zasklepiony czerw trutowy. Odsklepiaczem widelcowym wkłuwamy się do komórek z czerwiem trutowym tuż pod zasklepem i wyciągamy zaczepione na jego zębach przedpoczwarki i poczwarki. W razie występowania warozy, na ciele wydobytych larw widać brunatno czerwone samice pasożytów wyraźnie odznaczające się od perłowo białego oskórka czerwiu, jasnożółte znacznie mniejsze samice oraz różne stadia rozwojowe pasożyta.
Efekty leczenia chorób zaraźliwych zależą zawsze od wczesnego rozpoznania choroby, zastosowania leków zgodnie z zaleceniami, dokładnego wykonania odkażania, jak też od wykonania zabiegów hodowlano – sanitarnych. Przesiedlenie pszczół do nowych, odkażonych uli pozwala odizolować pszczoły i matkę o chorego zamarłego czerwiu oraz zanieczyszczonego zarazkami gniazda. Pozwala to na oczyszczenie przewodu pokarmowego, przesiedlonych pszczół i zarazków.
Tylko kompleksowe działanie, zapewniające rodzinie odpowiednich warunków życia, higiena wczesne wykrycie choroby, odkażanie a także rygorystyczne przestrzeganie poleceń weterynaryjnych oraz szybkie podjęcie leczenia, przyczynia się do likwidacji chorób zaraźliwych czerwia i pszczół.
BOGDAN PIEKARZ
Zapraszamy na forum dyskusyjne pszczelarzy: http://kolo-pszczelarzy.iq24.pl/